Өлгий /МОНЦАМЭ/. Дэлгэр зун ирж, аяллын улирал эхэлж байна. Эрхэм уншигч та хаана, хэрхэн амрахаа хараахан шийдээгүй байгаа бол үзэсгэлэнт сайхан байгальтай, нутгийн иргэдийн өвөрмөц соёл, зан заншлаараа ялгардаг Баян-Өлгий аймгийн нутгаар аялангаа амрахыг зөвлөж байна.

Учир нь тус аймагт Монголын дээвэр хэмээн нэрлэгддэг Алтай Таван Богд уул оршдог. Алтай Таван Богдын байгалийн цогцолборт газрыг үзэж сонирхох жуулчдын тоо жил бүр нэмэгдэж байгаа бөгөөд 2021 онд дотоодын 28 мянга, 2021 онд 28 мянга, 2022 онд 42 мянган аялагч ирсэн гэсэн тоог аймгийн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын газраас гаргажээ. Үзэсгэлэнт байгаль, нутгийн иргэдийн өвөрмөц соёлын онцлогийг харгалзан Монгол Улсын Засгийн газраас тус аймгийг аялал жуулчлалын 4 дэх бүс нутаг болгон хөгжүүлэх зорилт тавин ажиллаж байна.

Ингээд Монгол орны маань тусгаар тогтнолын бэлгэдэл болсон Алтай Таван Богд уулаар аялах хүсэлтэй хүмүүст зориулж зарим мэдээллийг доор оруулж байна.

Хэрхэн хүрэх вэ?

Баян-Өлгий аймгийн төв Өлгий хот нь Улаанбаатар хоттой хатуу хучилттай замаар холбогдсон. Аймгийн төвөөс Алтай Таван Богд уул руу үндсэн 3 маршрутаар /шороон замаар/ явж болно. Эхний зам бол Өлгий-Улаанхус сумын төв-Согоог баг-Хөх хөтөл баг-Монгол даваа-Цагаан гол-Шивээт хайрхан гэсэн маршрутаар 185 км явна. Цааш машинаар явах боломжгүй тул явганаар, эсвэл нутгийн иргэдээс морь, тэмээ хөлсөлж 17 км явснаар Алтай Таван богд ууланд хүрнэ.

Хоёр дахь маршрут бол Өлгий-Улаанхус сумын төв-Согоог баг-Хөх хөтөл баг-Ойгор гол гэсэн маршрутаар 175 км явна. Энэ замаар машинаараа төрийн тахилгын овоо /нутгийн иргэд Ерөнхийлөгчийн овоо гэж нэрлэдэг/ хүртэл явж болдог.

Дараагийн маршрут Өлгий-Улаанхус сумын төв-Цэнгэл сумын төв-Загаст нуур баг-Алтай Таван богд. Аль ч маршрутаар явсан ч зам бартаатай. Сүүлийн үед Улаанбаатар хот, бусад аймгийн аялагчид Өлгий хотод жижиг суудлын тэргээр ирж, тэндээс туулах чадвар сайтай тээврийн хэрэгсэл хөлсөлж явдаг болжээ. Пургон машины өдрийн хөлс шатахууны зардлаас гадна 130-150 мянган төгрөг байна. Ихэнх газраас мобиком, юнител, жи-мобайлын сүлжээ барина.

Зам зуур юу үзэж болох вэ?

Үндэстэн ястнуудын аж амьдрал, соёлтой танилцах. Зам зуур казах, тува түмний амьдрал ахуй, соёлтой танилцах, бүргэдтэй айлуудаар орж зураг татуулах /хүний тооноос хамаарч 30,000-100,000 төгрөг/ боломжтой. Зам дагуух айлуудаас морь хөлслөн авч болно. Морины хөлс өдөрт 30 мянга, тэмээгээр 40 мянга орчим төгрөг байна. Морин аялал хийхдээ хамт явах хөтчийн хөлс 35-50 мянга орчим төгрөг байдаг. Гэр буудлын хоногийн түрээс 50-100 мянган төгрөг.

Цагаан салаагийн хадны сүг зураг. Алтай Таван богд уулын эргэн тойронд эртний хүмүүсийн үлдээсэн түүхэн дурсгалууд олноор тохиолддог. Тэдний нэг болох Цагаан салаагийн хадны сүг зураг нь Монголын соёлыг дэлхийд гайхуулдаг түүхэн дурсгалуудын нэг бөгөөд аймгийн төвөөс 165 км зайд оршдог. Уулын өвөр биед байрласан хавтгай гөлгөр чулуун дээр зурагдсан бөгөөд хэсэг хэсгээрээ бөөгнөрөн байрласан байдаг. Уртаашаа 15 км, өргөөшөө 500 м орчим зайд үргэлжилнэ. Эрдэмтдийн үзэж байгаагаар 10000 орчим зургаас бүрддэг байна. Сүг зурагт хүмүүс араатан амьтан, шувуу зэргийг өөрсдийн чадах чинээгээр дүрсэлж, ан гөрөө хийх, тариа ногоо тариалах, мал амьтан гаршуулах, үхэр тэргээр тээвэр хийх зэргээс гадна эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн дотно харилцааг ч дүрслэн үлдээсэн байдаг.

Эдгээр зургаас хүмүүс тэр үед ямар багаж, хэрэгсэл хийж эхэлснийг, тухайн үед ямар амьтад энэ газарт зонхилон амьдарч байсныг, хэзээ ямар амьтныг гаршуулж уналга эдэлгээнд хэрэглэж эхэлснийг, хэзээнээс газар тариалан эрхэлж анжис, нум сум, дугуй зэргийг хэрэглэх болсныг, цэрэг дайны бэлтгэлээ яаж хийдэг байсныг, ямар зүйлийг шүтээнээ болгодог байсныг, хэзээнээс малдаа тамга хэрэглэж ирснийг, сүг зургийн тархалтаар тухайн үед Монгол орны хаана хүн амьдрах таатай орчин бүрдэж байсан зэргийг тодорхойлох боломжтой.

Шивээт хайрхны хадны зургийн цогцолбор. Хар салаа, Цагаан салаа голуудын хөндийд байрладаг. Зурагтай талбайн нийт хэмжээ нь ойролцоогоор 12 хавтгай дөрвөлжин км. Уг хадны зургийн дурсгалыг эртний анчид, малчид үлдээсэн гэж эрдэмтэд үздэг. Цаг хугацааны хувьд хүрлийн түрүү үеэс эртний түрэгийн үе хүртэлх түүхийн урт удаан хугацааг хамарна. Ихэнх зургуудад янгир, буга агнаж байгаа анчид, дайн байлдаан хийж байгаа хүмүүс, элдэв домгийн амьтад дүрслэгдсэнээс гадна зарим нэгэн буга, үхэр, араатнуудын их бие, эвэр дээр төрөл бүрийн тамга сийлсэн харагдана.  Шивээт хайрхны хадны зураг Цагаан Салаа, Арал толгойн хадны сүг зургийн хамтаар 2011 онд Дэлхийн соёлын өвд бүртгэгдсэн байна.

Хүн чулуу. Алтай Таван богд очих зам дагуу Цэнгэл сумын нутагт орших Цагаан голын баруун хойших дэнж, дэвсэг хөндий, мөн голын зүүн хойд талд Цагаан салаа хэмээх газарт байрлах хүн чулуунууд, Улаанхус сумын Хар ямаатын голын хөндийд орших хүн чулууны цогцолборыг үзэж сонирхох боломжтой юм.

Алтай Таван Богд уулын тухай

Алтай Таван Богд уул нь тус аймгийн Цэнгэл, Улаанхус сумын заагт оршдог. Монгол Улсын хилийн нэгдүгээр багана мөн Алтай Таван богдод байрласан байдаг. Монгол Улсад "Богд" гэсэн үг орсон 280 гаруй уул байдгаас хамгийн өндөр нь Алтай Таван богд /4374/ юм. Түүнчлэн Монголын түүх уран зохиолын хосгүй дурсгал болох "Монголын нууц товчоо" номд "Улуг таг" /Их уул/ хэмээн тэмдэглэгдсэн байдаг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2012 оны 181 тоот зарлигаар дээрх уулыг төрийн тахилгатай уул хайрхны жагсаалтад оруулж, тэнгэрийг тайх ёслолыг таван жилд нэг удаа зохион байгуулж байхаар заасан. Улмаар анхны төрийн ёслолыг 2014 оны 7 дугаар сарын 3-ны өдөр зохион байгуулж, тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж тэргүүтэй төр засгийн төлөөлөгчид оролцож байв.

Хүйтэн, Найрамдал, Бүргэд, Малчин, Өлгий зэрэг олон мөнх цаст оргилуудтай. Потанины мөсөн гол, Александрын мөсөн гол, Гранегийн мөсөн гол зэрэг манай орны хамгийн том гурван мөсөн гол тэнд оршдог. Эдгээрийн хамгийн том нь Потанины мөсөн гол бөгөөд 20 км урт.

Хүйтний оргилд авиралт хийсэн түүхээс...

Г.Н.Потанин, М.В.Певцов зэрэг Оросын судлаачид ХІХ зууны сүүлчээр хэд хэдэн удаа тус нутгаар аялж судалгааны ажлуудыг эхлүүлжээ. Мөн 1905, 1906, 1908, 1909 онд Томскийн Их сургуулийн профессор В.В.Сапожниковын экспедиц Алтай Таван Богд уул болон мөсөн голуудыг судалжээ. Түүний "Эрчис, Ховд голын эхэн дэх Алтай" номд Алтай Таван Богд уулын оргилуудын өндөр, өнөөдөр устаж үгүй болсон мөсөн голууд, тэдгээрийн хэмжээг дурдсан байдаг юм. Мөн Москвагийн Их сургуулийн сонсогчид болох ах дүү Борис, Михайл Тронов нар 1915 онд Хүйтний оргилд түүхэнд анх удаа амжилттай авирсан байна. Харин манай орны иргэдийн хувьд 1956 оноос Алтай Таван Богд ууланд авиралт хийж эхэлсэн түүхтэй юм.

Алтай Таван богдод хэзээ авирахад тохиромжтой вэ?

Баян-Өлгий аймагт ирсэн жуулчдын дийлэнх нь Алтай Таван Богдыг зорьдог. Тухайлбал, 2022 онд 21 мянга орчим аялагч уулыг үзэж сонирхохоор очсон байна. Тус ууланд жилийн аль ч улиралд авиралт хийж болох ч 7-9 дүгээр сард цаг агаар хамгийн их тохиромжтой гэж мэргэжлийн хүмүүс үздэг. Мэргэжлийн уулчид өвлийн авиралт ч хийдэг. Алтай Таван Богд уулын орчимд цаг агаар их тогтворгүй ба зуны цагт нэг өдөрт л жилийн дөрвөн улирлыг үзэж болдог. Уулын эргэн тойронд жуулчны бааз, зочид буудал байхгүй. Зөвхөн майханд, эсвэл нутгийн иргэдийн гэрт /өдөрт нэг хүн 50,000-100,000 төгрөг/ хонож болно.

Зөвшөөрөл авах шаардлагатай юу?

Тус уул нь Монгол Улсын хилийн бүсэд хамаарах тул Өлгий хотод байрлах хилийн цэргийн ангиас /Улаанбаатар хотоос ирэх хүмүүс Хил хамгаалах ерөнхий газраас/, мөн И-Монголиа төрийн үйлчилгээний цахим системээс хилийн бүс нэвтрэх зөвшөөрөл /үнэгүй/, Монгол Алтайн нурууны улсын тусгай хамгаалалттай газрын хамгаалалтын захиргаанаас тусгай хамгаалалттай газар нутагт нэг удаа нэвтрэх тасалбар /Дотоод, гадаадын иргэн адилхан 3000 төгрөг/ авсан байх шаардлагатай. Тусгай хамгаалалттай газар нутагт нэг удаа нэвтрэх тасалбарыг аймгийн төвөөс Монгол Алтайн нурууны улсын тусгай хамгаалалттай газруудын Хамгаалалтын захиргаанаас, эсвэл тухайн бүс нутгийн харьяа байгаль хамгаалагч нараас авах боломжтой.

Хэрвээ та Алтай Таван Богдод очихоор шийдсэн бол дулаан хувцаслан хувийн бэлтгэлээ сайтар хангаж, найдвартай унаа, хөтчөөр үйлчлүүлэхийг зөвлөж байна. Мөн хилийн бүсээр аялахдаа иргэний үнэмлэх, гадаадын иргэд паспортоо биедээ заавал авч явах шаардлагатай юм.

 Жуулчдад хэрэг болж магадгүй зарим мэдээллийг доор орууллаа.

Баян-Өлгий аймгийн ЗДТГ-ын шуурхай утас: 70424042, e-mail: info@bayan-olgii.gov.mn

Монгол Алтайн нурууны улсын тусгай хамгаалалттай газрын хамгаалалтын захиргааны Мэдээллийн төв. Утас: 99423395, e-mail: jadyra_27@yahoo.com

Баян-Өлгий аймаг дахь Хилийн 0165 дугаар анги. Утас: 88220165

Цагдаагийн газар: 7042102, e-mail: police@bayan-olgii.gov.mn

Онцгой байдлын газрын шуурхай утас: 7042101, 7042105, e-mail: info@bo.nema.gov.mn

Монгол Алтайн хадны зургийн цогцолборын хамгаалалтын захиргаа: 99429171