Óðèàíõàéí àëäàðò òóóëü÷ Ç.Æèëõýð ãýõýýð òýðòýý ýðòний þì øèãýýð ñàíàí áîäîõ íü áèé. Æèëõýð ãóàéã òóóëü õàéëæ áàéõûã ñîíñîæ áàéëàà. Äóó íü ñààõàëòûí àéëààñ õ¿íãýíýí äóóëääàãñàí, ãóðàâ äàõü ¿å íü ìàíàé ñààõàëò àéëûí Óðòíàñàí ò¿¿íèé ä¿¿ Àâèðìýä áàéíà äàà ãýñýí Ñàìäàí ãóàé ÿðиаг түүхийн ухааны доктор Мөнгөнхүүгийн Ганболд тэмдэглэсэн байдаг.

-Æèëõýð ãóàé ÿìàðхуу òºðõòýé õ¿í áàéñàí þì áý гýõýä “íàìõàâòàð íóðóóòàé, áàõèì õ¿äýð, áîð òîëãîé äýýðýý òàâàí òàâàí ¿ñýý ñ¿ëæñýí, íýã í¿äýíäýý áÿöõàí ¿¿ëòýé, ÷èõýíäýý ìºíãºí ñèéõòýé /ýýìýãòýé/ õ¿í áàéñàí. Àâèðìýäòýé èõ òºñòýé ãýâ. Õàðèí Áààòàðûí Óðòíàñàí ãóàé 14 íàñàíäàà ýöãèéí òîâøóóðûã áàðüæ Àëòàéãàà àðä îëíû ºìíº àíõ õàéëæýý.

Òóóëèéã íýã ýõýëáýë äóòóó îðõèäîãã¿é ¿¿ð öàéòàë õàéëäàã æóðàìòàé áîëîõîîð áÿöõàí õ¿¿ ýöãýý äàãàæ òóóëü ñîíñ÷ ÿâàõäàà ýõíèé ¿åä ºâäãèéí ò¿øýýä óíò÷èõäàã áàéâ ãýíý. Ñ¿¿ëäýý íîéðîî õàòàìæëàí äàâæ òóóëü îëíûã öýýæèëæ àâãà àõ Øèðýíäýâýýðýý  ¿ðãýëæë¿¿ëýí çààëãàæýý. Ò¿¿íèé õýëæ áè÷¿¿ëñýí “Íàðàí õ¿¿ õààí”, ”Òàëûí áîð áîäîí”, “Äîëîîí ò¿ìýí íàñòàé Äîâîî õàð áºõ”, “Áóæèíäàëàé õààí ” çýðýã îëîí òóóëü áàéãàà àæýý. Ìèíèé ºâºã ýöýã Æèëõýð  Çîêîî, Îîìîî, Áóÿà ãýñýí ãóðâàí îõèíòîé áàéæýý. Áèäíèé ýõèéã Îîìîî ãýäýã. Ìàíàé ä¿¿ Àâèðìýä  “Áèä 16 äàõü ¿åèéí òóóëü÷èä” ãýæ íîì ò¿¿õýíä áè÷¿¿ëæýý.

Бид Дуут сумынхаа төвд зохион байгуулсан Алтайн урианхайн их туульч, Монгол Улсын Төрийн соёрхолт Баатарын Авирмэд агсаны 80 насны ойд зориулсан “Баатарын Авирмэдийн урын сан судлал” сэдвийн дор Монгол Улсын БСШУЯ, Ховд аймгийн ЗДТГ, Дуут сумын ЗДТГ хамтран зохион байгуулсан эрдэм шинжилгээний хуралд оролцох юм. Энэ удамт их туульч хорвоод мэндлээд 80 жил өнгөрчээ. 
    Түүний өвөг эцэг Занын Жилхэр гэж гайхамшигтай туульч явсныг ахмадууд мартаагүйгээр барахгүй, түүх шаштирт тэмдэглэсэн бий. Бидний мэдэх Занын Жилхэрээс хойш түүний зээ дүү Сийнээн Буян, зээ хүү Зокион Рэнцэн, Баатарын Уртнасан, Баатарын Авирмэд, шавь Сүхийн Чойсүрэн нар л Монгол туулийн гайхамшигт өвийг эдүгээ хүртэл өртөөлөн авч ирсэн юм. 
    Монголын ард түмэн туулиа хадгалж ирсэн гэдэг нь, Монгол туулийг ЮНЕСКО-гоос нэн даруй хамгаалах хүн төрөлхтний соёлын өвийн жагсаалтад бүртгэсэн зэрэг нь шуудхан хэлэхэд энэ хэдхэн туульчдын ач гавъяа юм. Түүнийг үгээр илэрхийлэхийн аргагүй. Хүмүүс ярьдаг танай Алтайн урианхай тууль олонтой явжээ гэж. Тиймээ би бас тэгж боддог. Гэхдээ жинхэнэ уугуул заяасан туульч тийм ч олон бишээ харин тууль хайлах сонирхолтой, гэр хотондоо ганц нэг тууль хайлдаг, Алтайгаа магтаж савдаг, шивдэгээ баясгадаг хүмүүс тун олон явсан билээ.
     Занын Жилхэрийн өөрийн өгүүлснээр тууль хайлахад нь Алтайн эзэн тусалдаг, савдаг шивдэгүүд нь дагаж явдаг, Алтайгаа магтахад нь тэд өвөр энгэрт шахцалдан сууж баясдаг  туульч  гэвэл түүний удмынхан орно. Тиймээс энэ нэгэн гайхамшигт ургийнхан Алтайн урианхайн баатарлаг туулийг өв удам залган хайлсаар байгаа юм. 

А.Бямбасүрэн