Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор болж буй “Дэлхийн экспортыг дэмжих чуулга уулзалт-2023” хоёр дахь өдрөө үргэлжилж байна. Чуулга уулзалтаар хэлэлцэж буй асуудлууд, гарц шийдэл, цаашид гарах үр дүнгийн талаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Эдийн засгийн бодлогын зөвлөх Б.Даваадалайтай уулзаж ярилцлаа

-Монгол Улсад анх удаагаа зохион байгуулагдаж буй “Дэлхийн экспортыг дэмжих чуулга уулзалт 2023” үндсэн дөрвөн сэдвийг хөндөж байна. Монгол Улсад энэхүү нэр хүндтэй чуулганыг зохион байгуулснаар ямар үр дүн гарах хүлээлт байгаа вэ?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор болж буй “Дэлхийн экспортыг дэмжих чуулга уулзалт” нь цар тахлын дараа Монгол Улсад анх удаа зохион байгуулагдаж буйгаараа онцлогтой. Эл чуулга уулзалтаар эмэгтэйчүүд, залуучуудын бизнес эрхлэлтийг дэмжих, ногоон худалдааг төрөлжүүлэх хүрээнд органик, дижитал, тогтвортой худалдааг өргөжүүлэх, цахим идэвхжүүлэлт зэрэг сэдвээр дөрвөн өдрийн туршид чуулна. Ногоон худалдааг төрөлжүүлэх, цахимжилт, залуус, эмэгтэйчүүдийн бизнесийг түлхүү дэмжих асуудалд төвлөрч буй нь Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн зорилт, Шинэ сэргэлтийн бодлого, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн 100 жил хөгжлийн 10 зорилт гээд олон бодлогын баримт бичгүүдтэй нийцэж буйгаараа онцлог юм. Монгол Улс цахим үндэстнээс эхлээд “Ногоон Монгол”, эко хүнс экспортлогч орон болох томоохон зорилтууд дэвшүүлсэн. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч эл чуулганыг Монгол Улсад зохион байгуулахад онцгой ач холбогдол өгч, 2030 он хүртэл Монгол Улсын тэргүүлэх асуудал болох экспортыг нэмэгдүүлэхэд түлхэц үзүүлэхэд дэмжлэг болно гэж харж байна. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улс 20 тэрбум ам.долларын худалдааны эргэлтийг хэрхэн 30 тэрбум ам.долларт хүргэх вэ гэдэгт төвлөрөх нь чухал байгаа. Энэ удаагийн уулзалтын платформ бол бизнесүүдийг уулзуулахад чиглэж буйгаараа онцлогтой. Хоёрдугаарт энэ сувгаар дамжиж ирж байгаа бизнесийнхэн бүтээгдэхүүнээ танилцуулж, хамтарч ажиллах бодитой боломжуудыг бий болгох юм. Хөрөнгө оруулалтыг татах, бусад орнуудтай экспортыг хэрхэн  хамтарч хийх вэ гэдэгт шийдэл өгөх чуулга уулзалт гэж хэлж болно. Тухайлбал өчигдөр Хятадын компаниуд манай компаниудтай хамтран ажиллах санамж бичиг байгууллаа. Энэ нь бидний хүлээж буй үр дүнгийн нэг хэсэг.

-Монгол Улс далайд гарцгүй орон. Бид байхгүй зүйлээ давуу тал болгох боломж бий юу?

-Далайд гарцгүй орнууд дотроо  манай улс харьцангуй давуу талтай. Хоёр том зах зээлийн дунд оршдог. Нүүрсний зах зээл нь яг урд хилээ дагаад байна. Манай улсын хувьд эдийн засгаа хөгжүүлж, экспортоо төрөлжүүлэх шаардлагатай. Эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлт гэдэг бол далайд гарцгүй хөгжиж буй орнуудын хувьд хамгийн чухал зүйл. Өөрөөр хэлбэл бид уул уурхайн экспортоо өөрчлөн, үйлдвэрлэлээ төрөлжүүлж, хөгжүүлэхэд тулгуурлах ёстой. Ингэснээр гаднаас хөрөнгө оруулалтуудыг татах замаар  экспортоо нэмэгдүүлнэ. Үнэн хэрэгтээ экспортоо нэмэгдүүлж байж  дараагийн асуудлаа ярих боломж бүрдэх юм. Манай улсын хувьд экспортыг тэргүүлдэг нүүрс, алт, зэсээс гадна уул уурхайн бусад экспортоо тэлэх, ноос, ноолуур, махны экспортоо нэмэгдүүлэхэд онцгойлон анхаарах хэрэгтэй байгаа. Хил, гааль болон далайд гарцгүй байх нь эдийн засгийн боломжийг хаадаг. Худалдааг хөнгөвчлөх хэлэлцээрээр далайд гарцтай орнууд далайд гарцгүй орнуудад үнэ тарифын асуудалд уян хатан хандаж, хил гаалиар орж гарах гадаад худалдааны урсгалыг техникийн болон горим журмын хувьд илүү хөнгөн хялбар болгоход туслах үүрэг хүлээдэг. Гэвч эдгээр нь  яг амьдрал дээр хэрэгжих нь дулимаг байдаг. Тиймээс энэ удаагийн хурлаас далайд гарцгүй улс орнууд  Худалдааг хөнгөвчлөх гэрээний хэрэгжилтийг шахаж шаардах болов уу гэж харж байна.

-Монгол Улс 71 сая тоо, толгой малтай. Одоогоор БНХАУ руу манай 19 компани махны экспорт хийж байгаа. Олон жил ярьсан махны экспортыг тэлэх боломж бидэнд байна уу?

-Монгол махны хувьд стандартын асуудалд анхаарах нь чухал. Суурь хүндрэл нь малын өвчний асуудал юм. Үүнийг шийдэхийн тулд төр хувийн хэвшил иргэд хамтран дотооддоо идэвхтэй ажиллах шаардлагатай. Тиймээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Хүнсний хувьсгалын хүрээнд таван жилийн дотор Монгол Улс малын өвчингүй болох зорилт дэвшүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл бид үүнийг богино хугацаанд шийдэхийг оролдож байна. Энэ чуулганд Арабын орнуудаас төлөөлөгчид ирж оролцож байгаа. Тэдний хувьд Монгол махыг импортлохыг чухалчилдаг. Манай үйлдвэрлэгчид Араб, Дундад азийн орнууд руу мах экспортлохын тулд нэлээн хичээн ажилладаг. Үүнээс гадна бид малын өвчнөө  мэдээлэхээс эхлээд асуудалд няхуур хандмаар байгаа юм. Манайхан малын өвчин гарсан байж болзошгүй үед шинжилгээ нь баталгаажаагүй, эцсийн дүгнэлт гараагүй байхад нийгмийн сүлжээгээр бодитой бус мэдээлэл цацдаг. Үүний цаана улс орны эрх ашиг, экспортын асуудал хөндөгдөж байдаг. Үнэндээ махны асуудалд бусад орнууд маш болгоомжтой ханддаг шүү дээ. Тиймээс иргэний нийгэм, ялангуяа сэтгүүлчид эцсийн шийдвэр гарсан үед бодитой мэдээллийг олон нийтэд хүргэх нь чухал. Энэ нь экспортыг эрсдэлд оруулахаас сэргийлэх ач холбогдолтой. Махны экспортын асуудалд энэ мэт  жижиг гэлтгүй засах олон зүйлс бий.

-Дэлхийн улс орнууд хоёр талын худалдаанд учирч буй тарифын болон тарифын бус саад бэрхшээлийг бууруулахын тулд чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг байгуулж ирсэн. Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр нь Монголын экспортын бараа бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлж, зах зээлийг тэлэхэд чухал үүрэгтэй. Хэлэлцээрийг урагшлуулж түлхэц үзүүлэх хөшүүрэг нь юу вэ?

-Эдүгээ дэлхийн хэмжээнд 350 гаруй хэлэлцээр хүчин төгөлдөр хэрэгжиж байна гэсэн мэдээлэл бий. Уламжлалт чөлөөт худалдааны хэлэлцээр нь эдүгээ агуулгын хувьд өргөжин тэлж шинэчлэгдэн эдийн засгийн гадаад харилцааны бүхий л салбарыг хамарч, эдгээрийн худалдаатай холбоотой асуудлыг зохицуулах зохицуулалтаар өөрчлөгдсөн. Монгол Улс эдийн засгийн түншлэлийн анхны хэлэлцээрийг Япон улстай байгуулж 2016 оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн түүхтэй. Мөн 2020 онд Ази, номхон далайн худалдааны хэлэлцээрт нэгдсэн. Ингэснээр олон улсын худалдаа, эдийн засгийн интеграцид илүү идэвхтэй оролцох боломж бүрдсэн. Эдийн засагчийн зүгээс Япон улстай байгуулсан хэлэлцээрийн хэрэгжилт хангалтгүй сул байна хэмээн хардаг. Жишээ нь манайх Японы стандартыг бүрэн хангаж чадахгүй байгаа. Өөрөөр хэлбэл бид гэрийн даалгавараа сайн гүйцэтгэж чадахгүй байна гэсэн үг. Уг нь япончууд монголын бүтээгдэхүүнийг авья гээд байдаг. Ерөнхий бүтцийг харвал эл хэлэлцээр хуучин машин оруулж ирдэг гэрээ болчих вий гэсэн болгоомжлол бий. Үүнийг хэрхэн зөв тийш нь эргүүлэх вэ гэдэгт гаргалгаа хэрэгтэй. Тэгэхээр одоо байгаа хэлэлцээрээ үнэлж засах механизмаар сайжруулах нь зүйтэй. Үнэндээ бид байгуулсан гэрээ хэлэлцээрүүдээ сайжруулаад засаад явах нь цаг хожино.

-Өчигдрийн хуралдаанаар ОУХТ-ийн Гүйцэтгэх Захирал Памела Коук-Хамилтон  далайд гарцгүй орнуудын хувьд үндэсний экспортын бүтээгдэхүүний жагсаалтыг нэн тэргүүнд гаргах шаардлагатай хэмээн зөвлөсөн. Ингэхэд манай улс үндэсний экспортын бүтээгдэхүүний жагсаалтаа гаргасан уу?

-Аргачлал зарчим, үйл ажиллагааны хувьд жагсаалтыг эхний байдлаар гаргаж баталсан. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор “Ногоон санхүүжилт-Олон улсын чуулган”-ы үеэр тогтвортой хөгжлийн зорилтуудад нийцсэн арга хэмжээнүүдийн тодорхойлолтуудыг гаргасан. Уул уурхайн бүтээгдэхүүнүүдээс гадна экспортын тэргүүлэх чиглэлд ноолуур мах, аялал жуулчлалыг эрэмбэлсэн. Ноолуурын экспортыг тэлэхэд томоохон санхүүжилт хийхээр болж байгаа гээд ахиц дэвшлүүд эхнээсээ гарч байна.

-Эл чуулганаар эмэгтэйчүүдийн бизнес эрхлэлтийг дэмжихэд төвлөрч байна. Манай улсын нийт ажиллагсдын 48 хувь нь эмэгтэйчүүд гэсэн статистик бий. Тэднийг дэмжих боломжийн талаар юу хэлэх вэ? 

-ЖДҮ эрхлэгчдийн 80 орчим хувь нь эмэгтэйчүүд гэсэн тоо баримт бий. Дийлэнх нь худалдаа үйлчилгээний салбарт ажиллаж байгаа. Эмэгтэй бизнес эрхлэгчдийг дэмжих, тэдний эдийн засаг дахь оролцоог хангах хуулийн төсөл хэлэлцэгдэх шатандаа явж байгаа. Монголын эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхлэлт, эдийн засгийн оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр "Эдийн засгийн хөгжилд эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх нь" үндэсний чуулганыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор өнгөрсөн жил зохион байгуулсан. Энэ чуулганаар эмэгтэйчүүдийн бизнесийг дэмжихдээ төрөөс дэд бүтцийн асуудлыг шийдэж өгөх нь чухал гэдгийг хөндсөн.  Нөгөө талдаа хүйсээр ялгаварлаж эмэгтэй хүн гээд давуу тал үүсгэж санхүүжилт олгох нь зохимжгүй, хэт нэг талыг барих вий гэсэн болгоомж бий. Тиймээс асуудлыг олон талаас нь харж гажуудал үүсгэхгүйгээр дэд бүтэц талдаа  анхаарах нь чухал.

-Гадаад худалдааны урсгалыг сайжруулах гол хөшүүрэг нь боомтууд гэдгийг “Дэлхийн экспортыг дэмжих чуулга уулзалт 2023”-аар хөндлөө. Хил гааль боомтын асуудалд та ямар хариулт өгөх вэ.  Энэ тухай яриагаа өндөрлөх үү?

-Боомт сул байвал бүтээгдэхүүнээ гаргаж чадахгүй гацаа үүснэ. Тиймээс бүх боомтуудаа сэргээж байж экспортоо тэлэх асуудлыг хөндөнө. Манай хил гаалын асуудал экспорт нэмэгдснээс хойш л яригдсан зүйл. Одоогийн явж буй бүтээн байгуулалтын ажлууд харьцангуй шуурхай урагшилж байгаа. Замын-Үүд өмнө нь хоёр гарцтай байсан бол одоо 10 гарцтай боллоо. Гол нь хүний үйл ажиллагааг хөнгөвчилсөн цаг хугацаа алдахгүй  байх нь чухал. Хамгийн хурдан шийдэх асуудал бол хил холболт юм.  Тиймээс Ханги-Мандал болон Гашуунсухайтын хил холболтын асуудлаа шуурхай шийдчихвэл экспортыг тэлэхэд Монгол Улсад томоохон түлхэц үзүүлнэ.