Ардчилсан Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийн протоколоос

ТОЙМ
erdenebat@montsame.mn
2022-06-30 10:51:13

Улаанбаатар /МОНЦАМЭ/. УБХ-ын ээлжит 3 дугаар чуулганы 1991 оны 5 дугаар сарын 23 өдрийн хуралдааны явцын тэмдэглэлийн зарим хэсэг (22-6-28)-ийг уншигч танд хүргэсэн. Мөн өдрийн хуралдааны тэмдэглэлээс үргэлжлүүлэн хүргэж байна.

Р. Гончигдорж:- Дараагийн сонгуулийн асуудалдаа оръё.

Б.Чимид:- Сонгуулиар их олон санал байна. Намтай холбоотой, субъекттэй холбоотой, шаттай холбоотой саналууд байна. Төсөлд зааснаар хоёр шатны сонгуулиар сонгоно. Хоёр шатаар сонгох уу, эсвэл ганц шаттай сонговол парламентаас сонгохуй? Сонгогчдоос шууд сонгох уу? ийм санал байна. Хоёр шаттай сонгууль яах вэ гэдгээ дараа хураана.

Р. Гончигдорж:- Энд хоёр шаттай гэсэн үндсэн төсөл байгаа. Тийм учраас ганц шаттай байна гэсэн саналыг дэмжиж байгаа дээр санал хураалт явуулъя.

  • зөвшөөрсөн 9,
  • татгалзсан 29,
  • түдгэлзсэн 2, үүнийг зөвшөөрөхгүй байна.

Тийм учраас 2 шаттай байх нь ээ. Хоёр шаттай сонголдон дээрээ бас хувилбарууд байгаа.

Б. Чимид:- хоёр шаттай сонголдон дээрээ сонгогчдоос нэг анхны сонгууль явуулна гэдгийг эсэргүүцсэн хүн байхгүй, Их хурал дээр ирээд хоёр дахь шатны сонгуулийг дан ганц Их хурлын бүрэлдэхүүнээр хийнэ, эсвэл Их хурлын бүрэлдэхүүн ба сонгогчдыг хольж хийнэ, сонгогчдыг цэвэр төлөөлөн  дангаар нь хийнэ гэсэн ийм хувилбарууд байна.

Р. Гончигдорж:- Хоёр дахь шатных нь сонгуулийг Их хурал цэврээрээ явуулна гэсэн санал байгаа. Хажуугийн Их хурал төлөөлөн сонгогчдын холимог бүрэлдэхүүнээс, эсвэл цэвэр төлөөлөн сонгогчдын бүрэлдэхүүнээс гэсэн ийм хоёр шинэ хувилбар байна. Энэ шинэ хувилбарууд дээр тус тусад нь санал хураалгая. Их хурал төлөөлөн сонгогчдын холимог бүрэлдэхүүнээр хураана гэдгийг зөвшөөрч байгаа дээр санал хураалт явуулъя.

  • зөвшөөрсөн 14,
  • татгалзсан 20,
  • түдгэлзсэн 4, энэ олонхын дэмжлэг хүлээхгүй байна.

Цэвэр төлөөлөн сонгогчдын бүрэлдэхүүнээр хоёр дахь сонголтыг явуулна гэдгийг зөвшөөрч байгаа дээр санал хураалт явуулъя.

  • зөвшөөрсөн 8,
  • татгалзсан 27,
  • түдгэлзсэн 3, энэ олонхын дэмжлэг хүлээхгүй байна.

Ингээд үндсэн хувилбар үлдэж байна.

Б. Чимид:- намуудын асуудал байна. 5 хувиас доошгүй санал авсан нам гэдгийг тодруулахгүй,

Р. Гончигдорж:- Ерөнхийлөгчийн нэр дэвшүүлэх субъектийн эрхийн тухай.

Б. Чимид:- Хувь заахгүй ерөөсөө бүртгэгдсэн нам гэдгээр авна гэсэн ийм санал байна.

М. Энхсайхан:- Нэг асуудал тодруулъя. Ер нь хаанаас ямар хувь гарч ирээд байна.

Р. Гончигдорж:- 5 хувийн санал авсан гээд,тэнд нэг тодруулах юм бий. Ерөнхийлөгчийн сонгууль явуулахын өмнө намуудын нэрийн жагсаалтаар сонгууль явуулаад, түүнийхээ үндсэн дээр хэдэн хувь авав гээд, тэндээсээ үржүүлэх ийм нэг зүйл яриад байгаа. Эсвэл парламент нь өмнөөс сонгочихно гэвэл парламентын суудал авсан намууд, тэндээ парламентын 5 хувийн суудал авсан тийм намуудаас дэвших гэсэн ийм хоёр утгаар тэр процентыг ойлгох ойлголт гарч ирээд байгаа юм. Түүнийг комисс тодруулахгүй юу?

П. Улаанхүү:- 5 хувийн цаана жижиг намуудыг багасгая, нэг том намтай болъё гэсэн санаа байгаа юм.

Р. Гончигдорж:- тийм учраас комисс энэ дээр саналаа тодруулах хэрэгтэй юм шиг байна.

Б. Чимид:- Санал бол ингээд байгаа юм. Нэг их олон хүн дэвшчихээд сонгууль аль ч үгүй болоод байж магадгүй. 6-7 болоод ирвэл магадална, 15 хувь байгаад байгаа юм.

П. Улаанхүү:- 5 хувь гэдэг чинь 2 юмыг холих гээд байна шүү дээ.Мажоритар чинь систем юм шүү дээ, хувь тэнцүүлэх хоёрыг холих гээд байна шүү дээ.

Б. Чимид:-Мажоритар систем бол...

Д. Маам:-Бид нам гэхээсээ гадна хүн гэж бодмоор байгаа юм. Чуулганд 5 байтугай хувь авч чадаагүй хүн, намын гишүүн яах аргагүй Ерөнхийлөгч болох тийм хүн байгаа, байж болох байна.Ийм учраас ийм юмыг бодоод оруулсан, тийм хувилбарыг бид олж томьёолмоор санагдаад байгаа юм.


С. Баяр:-Энэ дээр нэлээд яримаар байгаа юм. Комиссоос үүрэг даалгавар өгөөд, сонгуулийн шинэ хуулийн концепцийг боловсруулаач ээ гэсэн ийм даалгавар байгаа юм. Энэ дээр яг тулчхаад байгаа асуудал энэ. Үнэндээ хэлэхэд намуудаар яадаг нийтлэг зарчмуудыг бариад явах нь зүйтэй юм шиг санагдаж байгаа юм. Яагаад гэвэл Ерөнхийлөгчийн төлөө гэдэг чинь Засгийн төлөө тэмцэл, засгийн төлөө тэмцдэг, албан ёсоор зөвшөөрөгдсөн байгууллага бол улс төрийн намаас өөр юм байхгүй. Гэтэл одоо Лхагважавын хэлээд байгаа зүйл бол анхаарч үзүүштэй зүйл байгаа юм. Бид ямар концепцийг сонгож авах вэ? Зөвхөн намууд гэсэн шугамаараа явах юм уу? эсвэл хамааралгүй независимын гэдэг юмаар нь явах юм уу? Энэ асуудлыг шийдэхдээ ард олныхоо улс төрийн соёл, янз янзын хүчин зүйлийг авч үзэх хэрэгтэй байх. Жишээ нь 10 мянган хүний санал авсан хүн нэрээ дэвшүүлнэ гэхэд манайд өнөөдөр жишээ нь нутгархах  үзэл хүчтэй байна. Нэр устай, сайн бөх ийм ийм улсууд 10 мянгыг цуглуулчихмаар санагдаад байгаа юм. Би хувьдаа харахад. Тэгэхээр энэ маань хэр зэрэг тохирох юм бол доо. 10 мянга гэдэг юмаар явах юм бол аймаг аймгаараа гэхэд 18 кандидат гараад ирэх юм биш байгаа даа. Хатанбаатар гишүүн авьяаслаг жүжигчин, алиалагч, биеийн тамирчин гэдэг юмаараа явчих гээд байгаа юм шиг. Энэ дээр бид нэлээд зарчмаа ярьж авмаар юм шиг санагдаад байна. Ингэвэл сонгуулийн концепцийн асуудлыг шийдэж болж байгаа юм. Нөгөө нэг гол асуудал бол Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх хүн, 5 хувиас доошгүй санал авсан нам гэж байгаа юм. 5 хувь гэдгийг тодорхойлох нь ноднингийнх шиг намууд /1990 он АИХ-ын сонгуулийг хэлж байна/-ын нэрсээр санал авах нэг арга байгаа юм, тэгвэл энэ чинь зориуд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө нэг шат болгож ийм юм явуулах юм уу, эсвэл парламентад ороод суучихсан улсуудынхаа нийт гишүүдэд намын юуг хуваагаад хэчнээн хувь процент гарч байна вэ гэдгээр нь үзэх юм уу, гэдэг зарчмын асуудлууд байгаа юм. Энэ дээрээ бид тогтоод авах юм бол тодорхой нэгдсэн ойлголттой болно. Аль ч зарчмыг сонгож авч болох байх л даа. Нэлээд яримаар юм шиг санагдаж байна л даа.


Б. Чимид:-Концепци нь алинаараа байгаа юм бэ?

С. Баяр:- 4 намын 4 төлөөлөгч суугаад хийж байгаа юм. Урьдчилсан төслөөр, намууд гэдэг дээр хийж байна. Гэтэл энд гишүүн  Лхагважавын яриад байгаа нэлээд ноцтой асуудал хажууд нь үлдчихээд яах нь ойлгогдохгүй байгаад байгаа юм.

Б. Чимид:- Би өчигдөр танай концепцийг ерөнхийд нь  сонсоод /Төмөрөөс/ УИХ-д 5-аас доошгүй суудал авсан нам гэж  оруулсан юм. Одоо бол 3-аас дээш гэж байгаа. Чөлөөт гэдэг бол депутат дээр байдаг зүйл. Хэрэв иргэд дэвшүүлэх эрхтэй гэвэл үйлдвэрчин, залуучууд бүгдийг зөвшөөрнө гэсэн үг. Тэр бол гарцаагүй.  Намын гишүүн биш хүн гэж Маам ярьж байна. Энэ дээр парламент, олон намын системтэй гэж ярьж байгаа. Тэгвэл олон намаараа явна. Энэ бол гол зарчим. Иргэн хүний эрхийг хязгаарласан зүйл байхгүй. Хөрнгөтний намуудын сонгуульд оролцдог пратикийг үзээд байхад заавал өөрийн гишүүн хүнийг дэвшүүлдэггүй. баруун, зүүний хүч гэдэг юм уу, ийм байдлаараа нэгдээд аль ялах хүнийг олж дэвшүүлдэг систем байгаа. Тэгэхээр үүнийгээ бараадвал яадаг юм бэ?

С. Баяр:- Нэг асуудал дээр, дээр очоод зөрчилдчихөөд байгаа юм. Ерөнхийлөгч болоод намын харъяалалтай байх, харъяалалгүй байх гэдэг асуудал. Энэ бол логикоороо зөрчилдөөд явчих юм шиг санагдаад байгаа юм. Үнэхээр  тэр хүнийг нэг нам нэрийг нь дэвшүүлээд, сонгуульд оролцох кампаний нь, мөнгө төгөрөгийг нь төлөөд, суриалчилаад намынхаа ашиг сонирхолын үүднээс  дээш нь гаргачихаж байгаа шүү дээ, гол нь. Гэтэл тэр хүн намын харъяалалгүй болно гэдэг бол үндсэн улс төрийн тэмцэл явуулах логикоосоо зөрөөд байгаа юм л даа.

Р. Гончигдорж:-Энд бол байхгүй. Гэхдээ тийм асуудал яриад байгаа юм.

С.Баяр:- Энэ дотор байхгүй байгаа, гэхдээ сонгуулийн концепцийг ярихад энэ бол зайлшгүй задрах асуудал. Чухам яаж шийдэх ёстой юм бэ гэдгийг янз янзаар бодоод байдаг болохоор хэцүү юм.

Б. Чимид:-Хэрэв парламентын нам тогтвол манайд тэр намаас дэвшин сонгогдсон хүн намынхаа өмнө эргээд шахалт үзэхгүй.

Л. Цог:-5-аас дээш хувийн санал авсан нам гэхээр намын төлөө заавал санал хураалгах гээд байгаа л даа. Ерөөсөө парламентад суудал эзэлсэн нам гэж оруулбал яасан юм бэ гэсэн саналтай байсан. Болзлыг нь өшөө чангалсан байна. 5-аас дээш суудалтай. Энэ дээр санал нэгдэж байна.

Ц. Товуусүрэн:- Чимид гуайн сая уншсан томъёолол, Их хуралд суудал авсан гэж хэлсэн. Энүүгээр их зөвдөж ирж байх шиг байна. Тэгэхдээ би бол 10-аас доошгүй суудал авсан гэж хэлмээр байна. Энэ бол Улаанхүүгийн хэлж байгаа жинхэнэ тэр тенденцийг хадгалж байгаа.

Р.Гончигдорж:- Сонслоо. Ингээд санал хураалтдаа орцгооё. Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх субъект нь намаас өөр байж болно.

  • зөвшөөрсөн 16,
  • татгалзсан 21,
  • түдгэлзсэн 2,

Дахиад саналаа хураая. Намуудаас өөр Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх субъект байна гэж үзэж байгаа дээр санал хураалт явуулж байна. Олонхын дэмжлэг хүлээхгүй байна. Тийм учраас субъект намууд дотор яригдана гэж ойлголоо. Намуудын хувьд үндсэн санал бол парламентад тодорхой суудал авсан тэр намууд субъект байна гэж. Одоо бид нам дотор зааглал, гаргах, гаргахгүй тухай асуудлаа ярья.

Зааглал гаргана гэсэн үндсэн концепци байгаа. Тийм учраас зааглал гаргахгүй гэдэг дээр санал хураах гэж байна. Намууд дотор ялгавар / зааг/ гаргахгүй гэдэг дээр санал хурааж байна. Бүх намууд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх субъект байна гэж.

  • зөвшөөрсөн 9,
  • татгалзсан 29,
  • түдгэлзсэн 1, үүнийг зөвшөөрөөгүй байна.

Парламентад тодорхой суудал авсан намуудын хувьд эргэлдэх үндсэн санал байгаа. Парламентын гадна байгаа намууд нэр дэвшүүлэхгүй гэдгийг саяныхаар ойлголоо гэж үзэж болох уу? Болно. Тэгвэл одоо парламентад суудал авсан нам Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх субъект байна гэж үзэж байгаа дээр санал хураалт явуулъя.

  • зөвшөөрсөн 20,
  • татгалзсан 17,
  • түдгэлзсэн 2. Энэ олонх болчихлоо.

Суудлын тооноос хамаарахгүйгээр парламентад суудалтай нам болгон Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлнэ.

Д. Чилхаажав:- Намын гишүүн бус парламентын гишүүд 30-40 байлаа тэд нэр дэвшүүлэх эрхгүй  болох уу?

Р. Гончигдорж:-Чилхаажав сонирхолтой аргумент гаргаж байна? Парламент хуучин шигээ намуудаас сонгогдохгүй шүү дээ. Сонгуулийн тойргоос оруулж байна. Тийм учраас тэнд намын гишүүн бус депутатуудад өнөөдрийнх шиг аль нэг намын суудлаар ярихгүй шүү дээ. Тэгэхээр энд тооцогдох уу? үгүй юу? гэж. Тэр аяндаа тодорхой. Ингээд асуудал тогтлоо.

П. Улаанхүү:- Намуудын нэрээр санал хураахгүй гэж тохироогүй шүү дээ. Р.Гончигдорж:- Бид нар дундаа тохирсон шүү дээ. Санал хураалтын явцад яг тийм өгүүлбэр гарсан шүү дээ. Парламентад суудал эзэлсэн намууд гэж.

П. Улаанхүү:-Парламентын суудлыг яах вэ? гэдгийг сонгуулийн хуулиар дараагийн асуудал байхгүй юу? Ерөнхийлөгчийн хувьд бол хоёр тусдаа шүү дээ.

Р.Гончигдорж:- Сая санал хураалатандаа намуудад зааглал байна гээд, би та нараас лавлаж асуугаа биз дээ.Энэ бол парламентад суудал эзэлсэн намууд дотор ярих нь ээ гэж ойлгогдлоо гэхээр.

Б. Галсандорж:-Намуудад зааглал байна гэхдээ парламентад холбогдолгүйгээр гэсэн ойлголт байж болно шүү дээ.

Р.Гончигдорж:- Ингээд энэ асуудлыг хаасанд тооцох уу?

Б. Чимид:- хувь байхгүй болж байгаа юм уу?

Р.Гончигдорж:- Хувьгүйгээр парламентад нэг л гишүүн нь байвал тэр бол нэр дэвшүүлэх субъект боллоо. Цааш нь ярилцья гэдэг дээр санал хураалт явуулъя.

  • зөвшөөрсөн 18,
  • татгалзсан 18,
  • түдгэлзсэн 2, олонхын дэмжлэг хүлээхгүй байгаа учраас ингээд асуудал хаагдлаа.

Б. Чимид:-Парламентын намтай бол улс төрийн чиглэлээр улс төрийн харилцааг хөгжүүлнэ гэж үзвэл нам болгон орох бололцоог хязгаарлах ёстой.юм.Тэгэхээр хязгаарладаг критед байхгүй болчихлоо шүү дээ. Одоо манайд 6-7 нам байна. Нэг ч депутатгүй хоцрох нам энэ дотор байхгүй. Цөмөөрөө депутаттай болно гэдэг нь ойлгомжтой. Тийм учраас цөмөөрөө орно гэсэнтэй адилхан хууль гаргаж байна шүү дээ.Парламентын намтай орнууд 10-20 намтай байхад 3-4 нь сонгуульд орж байгаа шүү дээ. Би бол тодорхой фактан дээр үндэслэж ярина. АНУ-д коммунист намаас текст нь дэвшиж л байгаа. Коммунист, хөрөнгөтөндөө биш шүү дээ.

П.Улаанхүү:- Парламентад орж чаддаггүй шүү дээ.

Б. Чимид:- Парламентад орж чаддаггүй учраас орсон нам суудлынхаа тоогоор парламентын нам, парламентын бус нам гэж тооцдог, бас нэг өөр хувилбар байгаа шүү дээ.Парламентад 1-2 депутаттай мөртөө парламентын нам байдаггүй тийм нам бий. Хоёр гол нам нь парламентын нам, бусад жижиг, 1-2 депутаттай, аль нэг том нам дагаад эвсэл болж явдаг ийм улс төрийн урлаг байх юм. Тэгээд би хувь тавиад байгаа юм.

П. Улаанхүү:- Хувь тавьдаг чинь олон намуудыг нэгтгээд хоёр том нам бий болоод парламентад хоёр том нам нь хамаг суудал аваад, үлдсэн жижиг нам нь ганц, хоёр суудал авдаг ийм систем рүү явах гээд байна шүү дээ. Тэр хэрэггүй.

Р. Гончигдорж:- Парламентад ядаж нэг суудалтай нам бол Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлнэ.

Ц. Өөлд:- Саяны асуудал дээр санал хураалгамаар байна. Яагаад гэвэл нам их олшрох нь ээ.Парламентад ганц, ганц депутаттай болохын тулд нам одоогийн 7 биш 70 ч юм уу, 700 ч болж болох юм. Тэгж байгаад депутат бий болгоод тэгээд парламентын нам гэж тооцогдох тэмцэл Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө гарч ирэх нь ээ. Үүнийг бид зөвшөөрөх юм уу? Тийм учраас 50 хувь, 10 хувь гэдгээ ямар нэгэн хэмжээгээр гаргаж өгсөн дээр дээр юм уу гэж бодож байна.

М. Энхсайхан:- Тэгэхээр намын нэрсийн сонгууль явагдах гээд байгаа юм. Тэгэхээр болохгүй гэжээ.

 Үргэлжлэл бий.

                                                                                                        Эх сурвалж: Монгол Улсын Үндсэн хуулийн эх сурвалж

Холбоотой мэдээ