Улаанбаатар, 2025 оны дөрөвдүгээр сарын 5 /МОНЦАМЭ/. “Монатом” ХХК-ийн шинжээч, геологи-минералогийн ухааны доктор, зөвлөх геологич Г. Жамсрандоржтой уулзаж ярилцлаа.

-Уран гэж яг юу юм бэ?

-Уран гэдэг нь U гэсэн химийн тэмдэглэгээтэй, атомын дугаараараа үелэх системийн 92 дугаарт байрлах байгалийн цацраг идэвхт элемент юм. Наран дээр цөмийн урвал байнга явагдаж байгаагийн ачаар нар дэлхийд гэрэл гэгээгээ өгч байна. Нарны бүх л гариг болон манай дэлхий дээр уран хөрсөнд, агаарт, усанд хаа сайгүй байдаг. Ураны хаа сайгүй тархах дундаж агууламж нь 1 тонн чулуунд 5-7 грамм байх тооцоог эрдэмтэд гаргасан байх жишээний, зарим 1 тн чулуунд 15 грамм хүртэл уран байх тохиолдолыг жирийн  гэж үзнэ. Улаанбаатарт ураны цацрагийн хэмжээгээр 20 микрорентген орчим гэж мэргэжлийн хэллэгээр ярьдаг.

Химийн элементийн хувьд уран газрын гадаргуу чулуунаас усанд маш амархан уусдаг идэвхтэй элементийн тоонд тооцогдоно. Гэхдээ жирийн гэж бидний яриад байгаа энэ агуулга хаа нэгтэй 50, 60 дахин, түүнээс дээш хэмжээгээр хуримтлагдахаараа орд үүсэх боломжтой болдог онцлогтой.

Эдийн засгийн хувьд ашигтай болохоор нь орд гэж үзнэ. Харин эдийн засгийн хувьд ашиггүйг нь хуримтлал гэж нэрлэнэ. Гэхдээ хүн төрөлхтөн уран гэдэг элемент байдаг гэдгийг 1880-1890-ээд онд олж нээснээр мэдэх болсон. Мөн цацраг ялгаруулдгийг арай хожим мэдсэн, түүнийхээ үр дүнд задарч олон элемент болдгийг нь 200 жилийн өмнө мэджээ. Түүнийг мэдэхээс өмнө тэр цацрагийнх нь дунд хүн төрөлхтөн яваад л байсан. Ийм нарийн зүйлийг олж мэдээгүй байхдаа ураны шар эрдсээр нь шаазан баар, ахуйн хэрэглээний зүйлсээ буддаг байсан байгаа юм. Хүн төрөлхтөн цацрагтайг нь мэдсэнээс хойш ахуйн зүйлд хэрэглээд байж болохгүй юм байна гэж үзээд хориглосон талтай. Харин ураны огцом задралын гинжин урвалын үр дүнд тэсэрч дэлбэрэх, сүйтгэх чанарыг нь мэдээд 1945 онд америкууд цөмийн бөмбөг хийсэн. Түүнээс хойш ураныг хүн төрөлхтөн маш хянамгай  ашиглах болж хэн бүхэн ураныг ашиглаад байх боломжгүй юм гэж үзээд НҮБ-ын хараа хяналтын дор ашиглах болсон юм.

-НҮБ-ын аюулгүйн зөвлөлийн хараа хяналт дор ашиглахын тулд ямар түвшинд судалж олдворлож ирсэн байдаг юм бэ?

-Ураныг хаа сайгүй л судалж ашиглаж байгсан. Европ тив ураныг судлаад өөрсдийнхөө нөөцөө ашиглачихсан байх жишээтэй. Одоо Франц, Герман зэрэг олон орны ураны нөөц дууссан. АНУ ашиглаж олборлож байна. Манай хойд Хөрш ОХУ-ын хувьд Зөвлөлт холбоот улс задрахад ураны орд нь Украин, Казахстан, Узбекстан зэрэг улстай хамт өөрийнх нь мэдлээс гараад явчихсан байх жишээтэй. Маш том газар нутагтай ОХУ-д ураны Элкон гэх нөөц сайтай ганцхан орд байна, түүнийг олборлоход уул геологийн маш хүнд нөхцөлтэй, дэд бүтэцгүй газар байгаа юм. Мөн урд хөрш БНХАУ ураны нөөц тогтоц нь орд бий болох боломж нь манайхаас доогуур үзүүлэлттэй.

-Монгол Улсын хувьд уран хэр зэрэг судлагдсан байдаг юм бэ?

-Манайд судалгаа маш бага хийгдсэн. Тогтоогдсон нөөцөөрөө дэлхийд 12-т явж байгаа, цааш нь сайн судлах юм бол нөөц нэмэгдэх боломжтой.

-Монгол Улс БНФУ-тай хамтраад олборлох Зөөвч- Овоо ордыг ямар хэмжээнд судалсан юм бол?

-Францууд хөрөнгөө гаргаад хайгуулын ажлыг удирдаж, манай компаниуд өрөмдөх ажлыг хийж гүйцэтгэсэн. Өрөмдлөг хоорондын зай 50 метр, буюу маш шигүү, 15-16 жил судалж тогтоосон орд шүү дээ. Уран нь 2,3 метр, түүнээс дээш 10 метр хүртэл зузаан элсэрхэг, устай газрын гүн дэх үе давхаргад байгаа. Тэр үеүдэд усаар зөөгдөн дамжин ирж уран хуримтлагдсан. Тэр үеүдийн хооронд шаварлаг давхаргаар тусгаарлагдсан байдаг. Шаварлаг давхаргад ус нэвтэрч уран хуримтлагдах боломжгүй ийм өөрийн онцлогтой орд л доо. Ийм төрлийн буюу тунамал гарал үүсэлтэй ураны ордыг АНУ, БНХАУ, Казахстанд олборлож байна. Монгол Улс энэ ордыг Францтай хамтраад уусган баяжуулах аргаар олборлох гэж байна.

-Та энэ ордын судалгаанд хэзээнээс эхэлж оролцов?

-Мэргэжилтний хувь би тэдний судалгаа дээр их ажиллаагүй. Гэхдээ ордын нөөцийн тайлан үнэн зөв болж уу, дэлхийн түвшний хайгуул судалгаа хийж үү, олон улсын шаардлагад нийцүүлж үү, үгүй юу гэдгийг тогтоох үүрэгтэй Монгол Улсын Засгийн газраас 16 шинжээчийг энэ ордод томилон ажиллуулсан юм. Түүнд миний бие багтан орсон. Манай шинжээчдийн баг ордын хайгуул судалгааг олон улсын стандартад нийцүүлж хийсэн байна гэдэг дүгнэлт өгөөд, зарим зүйлийг илүү тодорхой болгох зарим зөвлөмж гаргасан. Түүнийг 30-аад хүний бүрэлдэхүүнтэй Монгол Улсын эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл хэлэлцээд бидний дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрч тухайн ордыг ашиглалтад бэлтгэсэн орд гэж үзэж баталсан.

-Та бүхний илүү тодорхой болгох зөвлөмжийг Францын тал хийж гүйцэтгэсний дараа мэргэжлийн зөвлөл ордыг бэлтгэсэн ордоор тооцож баталгаажуулсан гэж ойлгож болох уу?

-Тийм. Уул уурхай хөгжсөн орнуудад металлургын тест буюу туршилтыг заавал хийдэг. Зөөвч-Овоо орд дээр хэд хэдэн цооногийн дунд хүхрийн хүчлээр ураны эрдсийг уусгахад ямар зардал гарах нь вэ, чулуулгийн дундуур ус нэвчүүлэх чадвар нь аль хэр сайн юм бэ, нэг цагт хэдэн шоо метр уусмал шахаж гарган авч болох вэ гэдэг байдлаар металлургын туршилтыг жил гаруй хийсэн. Шохойлог ихтэй элсэн чулуунд олборлох үед хүхрийн хүчлийн зардал нэмэгдэнэ гэж гарсан. Ийм туршилтыг Дулаан-Уул орд дээр бас хийсэн. Тэр бүхнийг үзээд техник эдийн засгийн үзүүлэлт /ТЭЗҮ/-ийг нь мэргэжлийн түвшинд хэлэлцсэн.

-Зөөвч-Овоо ордыг олборлоход ашиглах гэж байгаа технологи нь урьд өмнө хаана ямар улсад туршигдсан байдаг юм бол?

-Казахстан улсад Орано компаниа жилд 15-20 мянган тн уран олборлодог, уусган баяжуулах энэ аргыг хэрэглэдэг. Тэнд ажиллаж байгаа мэргэжилтнүүдээс манайд ирж ажиллана. Монгол Улс жилд 2000 тонн уран олборлоно. Зөөвч-Овоо орд нь 1 тонн хүдэрт 230 грамм уран байгаа юм. Энэ ердийн гэдэг үзүүлэлтээсээ 40, 50 дахин илүү байгаа юм.

-Франц улс ашигтай учраас хөрөнгөө гаргаад судалгаа хийгээд олборлох гэж байгаа байх. Ийм олборлолт хийх нь монголчуудад ямар эерэг үзүүлэлт гарах вэ?

-Манайд орж ирж байгаа Францын хөрөнгө нь олон улсын эрх зүйгээр бүрэн хамгаалагдана. Ийм стратегийн ач холбогдолтой. Бид ураны судалгаа ашиглалт олборлолтын дадлага туршлага хуримтлуулна. Францад шар нунтаг гаргаж байгаа улсын хувьд тэндээс атомын цахилгаан станцын түүхий эдийг давуу эрхээр авах боломжтой. Эдийн засгийн хувьд гаргаж байгаа бүтэгдэхүүнийхээ хувь хэмжээгээр ашиг хүртэнэ гэх мэт олон давуу тал гарч ирнэ.

-Уул уурхай уран дээр манай иргэд байр сууриа их хурц хэлбэрээр илэрхийлэх юм. Манай иргэдийн ураны тухай ойлголт, ерөнхий мэдлэг ямар түвшинд байна?

-Миний эргэн тойрны геологич, уурхайчин инженер техникийн нөхдийн ураны тухай ойлголт ерөнхий боловсролын дунд сургуулийн физикийн хичээлийн түвшинд байгаа шүү дээ. Би бол 2003-2010 онд Мардайн ураны ордын уран өндөр агууламжтай хүдэр дээр суугаад биедээ боломжийн хэмжээгээр цацрагийн тун аваад ажиллаж байсан, Уран дээр ажиллаж байхад хүний цацрагийн тунг авч байгааг хянадаг тооцоо, мэдрэгч зүүгээд хамгийн өндөр агууламжтай орчинд ажиллаж байсан. Гэвч аюултай цацрагийн хэмжээний түвшинд хүрэхүйц цацрагийн тун аваагүй. Монголын ураны ордууд дэлхийн агуу том ураны ордуудын хажууд ураны агууламж нь 100, 50 дахин бага байдаг юм.

Ер нь ураныг эсэргүүцэгчид АНУ, Австрали, Япон зэрэг аль ч улс оронд байдаг жирийн л үзэгдэл юм байна. Иргэд байр сууриа илэрхийлж л байг, харин улс орны хувьд мэргэжилтнүүдийнхээ үгийг сонсоод техник технологийн дэвшлийг авч хэрэгжүүлээд хийх зүйлээ хийх ёстой. Одоо манай Зөөгч-Овоо ордыг олборлох бүхий л боломж бүрдээд байна. Уран бол хүн айгаад байх зүйл биш бидний дунд байж л байсан зүйл. Багануурын нүүрсний 1 тонн тутмын дунджаар ураны хэмжээ 30-50 грамм байгаа, түүнийг түлсэн 4 дүгээр цахилгаан станцын 1 тонн үнсэнд баяжаад 100-130 грамм уран болж хадгалагддаг. Ийм учраас тус станцын үнсийг тусгайлан хадгалдаг болсон. Тодорхой хэмжээнд хүрэхээр ураныг нь тохирсон арга технологиор нь ялган авна. Яг энэ чиглэлээр дэлхий дээр мэргэшсэн байгууллага ч бий.