Улаанбаатар, 2025 оны дөрөвдүгээр сарын 3 /МОНЦАМЭ/. Гадаад харилцааны яам, СУИС, Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумын ЗДТГ хамтран Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, эрдэмтэн, зохиолч Дүгэржавын Маамын мэндэлсний 90 жилийн ойд зориулж “Дарьгангын туурвил: Дүгэржавын Маам” эрдэм шинжилгээний хурлыг ГХЯ-нд зохион байгууллаа.

Зохиолч Д.Маамын анхны зохиол нь “Мөнгөн өвөл” шүлэг юм. Тэрбээр “Сүүлчийн захидал” (1959), “Хөгшин тэнүүлч” (1962) зэрэг найраглал, “Түмэн газрын замд” яруу найргийн номоо 1976 онд хэвлүүлж, “Өндөр Сүхээ” шилдэг өгүүллэг (1981), “Сарнай төрөх учир” (1969 он), “Цагийн салхи” (1991),  “Газар шороо” роман (1977, 1981, 1982, 1989), “Гишгэх газаргүй хөл” памфлет роман (1979) зэрэг хүүрнэл зохиол, “Мартах эрхгүй” (1980), “Цөвүүн цагийн Богд” (1989), “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” кино (1994) зэрэг кино зохиол бичиж, “Мандухай сэцэн хатан” киноны редактор (1990 он)-оор ажиллажээ. Түүнчлэн А.С. Пушкиний “Руслан Людмила хоёр” (1965 он), Лермонтовын “Банди”, “Шулам” зэрэг зохиолыг эх хэлнээ хөрвүүлснээс гадна Монгол түмний дуулах дуртай “Магнаг цэнхэр дэлхий”, “Дунгаамаа” дууны шүлгийг бичсэн Монголын орчин үеийн утга зохиолын гол төлөөлөгчдийн нэг билээ.

Манай улсын утга зохиол, урлаг соёл, улс төр, гадаад харилцааны салбарын нэр хүндтэй хүмүүс эрдэм шинжилгээний хурлын үеэр чин сэтгэлийн үгээ илэрхийлэн, Д.Маамын амьдрал, уран бүтээлийн замнал, түүний туурвил дахь монголчуудын үндэсний үзэл санааны талаар болон “Эрдэмтэн, зохиолч Д.Маам бол олон улсын харилцаа, орон судлалын түүчээлэгчдийн нэг мөн”, “Д.Маамын дууны шүлгийн уран дүрслэл, гүн ухааны асуудлыг хоёр шүлгээр жишээлэн шинжих нь”, “Магнаг цэнхэр дэлхий дууны аялгуу, шүлгийн шүтэлцээ, онцлог” зэрэг сэдвээр илтгэл хэлэлцүүлсэн юм.  

СГЗ, доктор, профессор Ч.Дагвадорж, “Д.Маамыг би ХХ зууны Монголын утга зохиолд "арслан", "аварга"-ын зиндааны суудалтай эрдэмтэн зохиолч гэж хэлнэ. Уран бүтээлийн замналаас нь улс орноо гэсэн зүрх сэтгэл нь гүн мэдрэгддэг. Тэрбээр эх орон, газар шороогоо өмөөрөх эрмэлзлийн түүчээ болж, “Газар шороо” романаа бичсэн. Энэ үеэс улсынхаа тусгаар тогтнол, орших эс оршихын сэдвээр онцлог бүтээлүүд туурвисан байдаг. “Цөвүүн цагийн Богд”, “Мартах эрхгүй”, “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” зэрэг кино бүтээл гаргасан нь түүний оюун сэтгэлгээний цар хүрээ дэлхийн хэмжээнд хүрсний илрэл юм. Мөн, орос, англи, араб хэлтэй учир дэлхийн сонгодог бүтээлүүдээс орчуулсныг нь тодотгох хэрэгтэй. Уран бүтээлээ яруу найргаар эхлүүлсэн Д.Маам маань хамгийн сүүлд монгол түмний дуулах дуртай “Магнаг цэнхэр дэлхий” дууны шүлгээ бичиж, Ардын жүжигчин, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноровоор ая хийлгэн, өөрөө сонсоод, Ардын жүжигчин, дуучин А.Долгороор дуулуулахыг хүссэн ч харамсалтай нь сонсож амжилгүй хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн” хэмээв.

“Зууны мэдээ” сониноос зарласан “Зууны шилдэг роман” шалгаруулалтад хоёрдугаар байр эзэлсэн “Газар шороо” романы талаар Төрийн шагналт зохиолч С.Оюун ярихдаа, “Газар шороо” гурамсан туульс-түүхэн роман нь манай соёлын амьдралын нэгэн чухал үзэгдэл байлаа. Өнөө цагт монгол уламжлал, нүүдлийн соёл иргэншил судлалд үгүйлэгдэж буй уран зохиолын соёл судлалд зайлшгүй анхаарах үндэс болгож энэ роман дахь соёлын илэрхийллийг судлахыг зорьсон. Зохиолчийн ахуй, соёлын ахуй нь “Газар шороо” роман хэмээх шинэ соёлыг бүтээх, өдөөх хүчин зүйл, роман бичсэн цаг хугацаа, боловсрол мэдлэг нь чанарт нөлөөлөх хүчин зүйл болжээ гэж үзэж болно. Соёлоос соёл үүсэх үйл явц байдаг нь судалгаанаас ажиглагдсан. Романд овоо тахилга, хурим, нас уртасгах шашны зан үйл, ерөөл, дайралцаан, домог зэрэг уламжлалт зан үйл, соёлыг их гаргасан байдаг. Монгол уламжлалт соёлын олон төрлөөр дамжуулан дарьгангачуудын газар шороо, удмын сангийн нэгдлийг зангиддаг соёлын утга учир, язгуур үнэ цэнийг уран зохиолын хэлэнд хөрвүүлэн илэрхийлснээрээ бусад романаас ялгардаг онцлогтой”-г хэлж байв.

Зохиолч Д.Маам монголын соёл, улс төр, шинжлэх ухааны бүх салбарт хамаатай хүн.

Роман, тууж, найраглал, яруу найраг, орчуулгын уран зохиол, дэлгэцийн уран бүтээл гээд утга зохиолын бүх төрөл зүйлээр бичсэн.

Баялаг үгээр хөгжим шиг хэмнэлээр, эрхэмсэг, тэгш хэмтэй найруулгаар бичдэг учир түүний бүтээлүүд нуугиж уншигддаг.

“Газар шороо” роман нь бидний үеийнхэнд эх орон, газар шорооны үнэ цэнийг хүчтэй мэдрүүлснээс гадна дарьганга үг хэллэг арвин бичигдсэнийг Дэлхийн яруу найргийн академийн гишүүн, зохиолч, яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо онцолсон юм.

Улсын бага хурлын гишүүн, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга асан С.Баяр хурлын үеэр Д.Маам нь Улсын анхны бага хурлын 50 гишүүний нэг байсныг тодотгоод, “Дипломат мэргэжилтэйн дээр зохиолч, монгол хэлний гайхамшигтай мэдлэгтэй учир Шинэ Үндсэн хуулийг төсөл боловсруулахад маш хэрэгтэй хүн байсан. Тухайн үеийн бага хурлын байнгын хороод хуулийн томьёоллыг монголоор буулгахдаа түүнийг бараг булаацалддаг байлаа. Д.Маам Улсын бага хурал төрийн хууль тогтоох байгууллагын хувьд тангарагтай байх ёстой гээд, Чингис хааны

                                    "Алд бие минь алжааваас алжаатугай

                                    Ахуй төр минь бүү алдартугай

                                    Бүтэн бие минь зовбоос зовтугай

                                    Бүрэн улс минь бүү сандартугай

                                    Бие хэврэг, билиг мөнх" гэсэн тангаргийг санал болгож байлаа.

Мөн Үндсэн хуулийн оршил хэсэг маш товч, тодорхой байх ёстой гээд “Монголын ард түмэн бид: улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлж, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёс, үндэснийхээ эв нэгдлийг эрхэмлэн дээдэлж, төрт ёс, түүх, соёлынхоо уламжлалыг нандигнан өвлөж, хүн төрөлхтөний соёл иргэншлийн ололтыг хүндэтгэн үзэж, эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгоно. Үүний учир Монгол Улсын Үндсэн хуулийг даяар олноо зарлан тунхаглаж байна” хэмээн найруулж, тус хуулийн үг сонголтод гол үүрэгтэй оролцож байсан. Үндсэн хуулиа монгол хүний зүрх сэтгэлд тусахаар, ёслол төгөлдөр өгүүлбэрээр төгсгөнө гээд, “Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино. Монгол Улсын Үндсэн хуулийг 1992 оны хоёрдугаар сарын 12-ны өдрийн 12 цаг буюу арван долдугаар жарны усан бичин жилийн хаврын тэргүүн хар барс сарын шинийн есний идрийн барилдлагаатай өлзийт сайн шар морин өдрийн морин цагаас эхлэн улс даяар дагаж мөрдөнө. Мэдэгтүн, сахигтун” гэж найруулан бичсэн” юм хэмээн дурсан ярилаа.

Д.Маам нь Сүхбаатар аймгийн Түвшинширээ сумын нутаг Бүдүүн овооны Завсрын бууц хэмээх газар 1935 оны хоёрдугаар сарын 26-нд төржээ. Тэрбээр сумынхаа бага сургуульд элсэн, аймгийн дунд сургуульд 8-р ангиа төгсжээ. Багшийн техникумыг 1951-1954 онд онц дүнтэй дүүргэн, Багшийн дээд сургуульд 1954-1957 онд элсэн орж, орос хэлний багш мэргэжил эзэмшсэний дараа аймгийн 10 жилийн сургуульд 1957-1958 онд орос хэл, уран зохиолын багшаар, мөн 1959-1962 онд Ардын Гэгээрлийн яамны хүүхдийн утга зохиолын газрын редактороор ажиллажээ.

Москва хотноо Олон улсын харилцааны дээд сургуулийг 1962-1968 онд олон улсын түүхч мэргэжлээр төгссөний дараа ГЯЯ-нд референт, Каир дахь Монголын Элчин сайдын яамны орчуулагч, атташе, ШУА-ийн Дорно дахины судлалын хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, дэд захирал, 1990 оноос МЗЭ-ийн нарийн бичгийн дарга, дарга, Улсын Бага Хурлын гишүүнээр 1990-1992 онд ажиллаж, Шинэ Үндсэн хуулийг боловсруулж батлахад оюун ухаан, мэдлэг чадвараа зориулсан, төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн юм.